Behind The Veil

Albania through isolation and transition

Barry Lewis

 

“Ja, ku u rikthyen në Ballkan,

U rikthyem në dhimbje e haré,

Po sikur zjarri të na përcëllojë, era të na marrë, dëbora të na zërë?

Rikthyer jemi në Ballkan.

Aty ku e nesërmja mund të të vrasë,

Me një vrimë në zemër, a një top në kokë,

Aty ku pasionet janë të vrullshme e gjakndezura.

Ja, që në Ballkan, jemi rikthye!”

Mary Edith Durham, Poezia e Gadishullit Ballkanik, 1908

“Në vitet 1970, bashkë me gjysmën e brezit tim, besoja se socializmi ishte rruga e së ardhmes ndaj ndërmora disa udhëtime fotografike në Bashkimin Sovjetik, Kubë, Gjermaninë Lindore dhe Rumani. Çuditërisht, shteti që më tërhoqi më shumë, pa e vizituar ende, ishte Shqipëria. Tregimet për një vend të mbyllur, që ndiqte një rrugë të izoluar staliniste të socializmit, më pas kthimin e shpinës ndaj bllokut lindor dhe përqafimin e maoizmit, gjithmonë kishte ndezur imagjinatën time. Murmurima dhe zhurma e Radio Tiranës me komentet monotone dhe përzierja e muzikës luftarake e popullore më ngjallnin vizione të një toke sekrete pas maleve të mbuluara me mjegull. Ekstremet e vizionit kapitalist të mishëruara nga “Zëri i Amerikës” kishin humbur çdo tërheqje për mua dhe një vend sekret që ndalonte mjekrat, pornografinë, amerikanët dhe adhuronte Norman Wisdom-in më tërhiqte për ta vizituar. Në vitin 1990 u bashkova me një grup prej dymbëdhjetë personash, të përbërë nga spiunë, turistë, gazetarë, një fermerë në pension, një botanist dhe një muzikant rrok-u, në një “tur studimor arkeologjik”. Të gjithë bashkë dinim rreth katër fjalë shqip, kishim një fjalor të viteve 1960 dhe shumë frikë, sidomos pasi koha e vizitës erdhi menjëherë pas rënies së murit të Berlinit dhe luftimet sapo kishin filluar në Kosovë. Na çuan nga kooperativa në komunë, dëgjuam këngëtarë popullorë tradicionalë dhe si finale madhështore vizituam fabrikën shtetërore të traktorëve Enver Hoxha (pa traktorë). Midis rreshtave, megjithatë, mund të shihnim një vend në agoni. Njerëzit flisnin me zë të ulët netëve për demonstrata dhe trazira, duke bërë pafund pyetje për Perëndimin dhe… Norman Wisdom-in.

Ne ishim një nga grupet e pakta që vizituam Shkodrën dhe bëmë një udhëtim të kufizuar në veri ku, në malet e paarritshme, një mënyrë jetese kishte rezistuar katër dekada shtypjeje. Këtu në këto lartësi të izoluara, jeta fshatare dhe fisnore bazohej në Kanun, një sërë kodesh e rregullash të rrepta që nga kohët mesjetare, bazuar në nder dhe gjak. Interesi im u zgjua, ushqyer nga fantazia dhe leximi i kujtimeve të Edith Durhamit për jetesën me “Malësorët” në librin e saj, ‘High Albania’. Presidenti Hoxha vdiq në vitin 1985 dhe në një valë trazirash që sinjalizuan fundin e shtetit një-partiak, statuja e tij u rrëzua më 21 shkurt 1991. U riktheva në Shqipëri me shkrimtarin Ian Thompson në mars ndërsa bora e maleve shkrinte dhe ishte e munduar hyrja në malet veriore. Zona kishte qenë e mbyllur për të huajt për katër dekada pasi kontrolli i partisë së Hoxhës kishte hasur probleme të vërteta me popullsinë jashtëzakonisht të pavarur të rajonit. Udhëtimi, këtë herë, ishte më mirë i organizuar. Domosdoshmërisht. Vendi ishte në kaos dhe lundrimi në rrugët e vështira, zemërimi dhe krimi ishin një kujtesë konstante e jetës siç kishte qenë. Ne qemë me fat që ishim ndër të parët perëndimorë që takuam njerëzit bujarë të maleve, të cilët na morën në shtëpitë e tyre dhe na ushqyen, pavarësisht mungesave të mëdha që kishin. Njerëzit ndiqnin ligjin e tyre “Shtëpia jonë i përket Zotit dhe mikut” dhe ne ishim gjithmonë nën mbrojtjen e mikpritësit ku na u ofrua ushqim dhe shoqëri e hijshme. Kur ishim dëshmitarë të një ceremonie mortore dëshpëruese për një të ri në fshatin Kalimash, lart në male, jo vetëm që lejuan një të huaj të fotografonte një ritual të dhimbshëm dhe thellësisht personal, por na çuan dhe në shtëpinë e të atit ku na u dhanë ushqime në formë dhurate me fjalët: “Na vjen shumë keq. Është zakoni ynë të vendosim një dele të pjekur mbi tryezë para mysafirëve. Por ne nuk kemi më mundësi.” Evropa po ndryshonte me një ritëm të paparë, përmes teknologjisë dhe lëvizjes së lirë të njerëzve, kjo qoshe e Ballkanit po kalonte nga një shoqëri e mbyllur, plot sekrete të errëta dhe trimëri të fortë, në udhëtimin e vështirë drejt një fillimi të ri.

Broken Marble

Roland Tasho

Rezulton se ndërtimi i një diktature nga mermeri solid ishte një vendim i mirëfilltë. Fotografia e Roland Tashos përjetëson një moment nga viti 1991, kur statujat e Shqipërisë ranë, por jo lehtësisht. Ndërsa djali në foto, i quajtur Lleshi, ngjitet mbi statujën kolosale të Enver Hoxhës brenda Piramidës, me çekiç dhe daltë në dorë, mjetet e vjetra të punëtorëve rezultojnë të padobishme. U desh një sharrë elektrike për të mposhtur arrogancën e lëmuar të regjimit. Aty ku Barry Lewis fokusoi kaosin e një kombi në rënie të lirë, Tasho na ofron materialitetin kokëfortë të ideologjisë: ajo shkërmoqet, por vetëm pas një beteje të fortë.

Washing Ideologies

Kristanja Çene

Ideologjitë nuk pastrohen lehtësisht — as me sapun, as me histori. Në videon “Duke Larë Ideologjitë”, Kristanja Çene zhytet në plot kuptimin e fjalës, në rrënojat e megalomanisë industriale të Shqipërisë: Metalurgjiku i Elbasanit. Artistja, në një akt në gjysmë të rrugës midis provokimit dhe ritualit, lahet me mbetjet simbolike të së kaluarës, duke fshirë trillimet e trashëguara. Nëse Barry Lewis dokumentoi sipërfaqen e një Shqipërie në rënie, Çene zhytet drejtpërdrejt në ndryshkun e saj psikologjik, duke na kujtuar se pas rënies, dikush ende duhet të pastrojë vaskën.

The Killing Of Faith

Ervin Bërxolli

Besimi në Shqipëri është rindërtuar, rilyer, ricikluar, njësoj si burgjet, bunkerët e rrënojat e saj. Ervin Bërxolli endet nëpër rrënojat e Spaçit, Tepelenës, Muzeut të Kujtesës në Shkodër, vende ku besimi ishte i ndaluar dhe më vonë po ai besim kërkohej me dëshpërim. Barry Lewis kapi shkëndijat e para të shpresës post-komuniste. Dekada më vonë, Bërxolli gjen vetëm hi, skepticizëm dhe një vend që ende kërkon kuptim midis mbetjeve të tij. Nga perënditë e ndaluara te spiritualiteti i Instagramit, edhe besimi ka mësuar t’i mbijetojë tranzicioneve të Shqipërisë.

Vices of Communism

Directed by Koloreto Cukali & Dritan Mesareja

“Në një botë shumë të ngjashme me Korenë e Veriut të sotme, në Shqipërinë Socialiste, gjithçka duhet të ishte perfekte: një formulim i përditshmërisë së shoqërisë komuniste. Një botë e errët që as nuk pranohet dhe as nuk raportohet nga makina e propagandës. Deri tani! Shqipëria kishte një ndryshim të veçantë në krahasim me pjesën tjetër të vendeve komuniste lindore: një diktator paranojak si Enver Hoxha. Hoxha ndërtoi një makinë propagande jashtëzakonisht efikase dhe një polici sekrete të frikshme (Sigurimi), e cila gjatë 45 viteve të mbretërimit të tij shtypi fenë, të drejtën e një avokati, çdo lloj mendimi ndryshe, përveç të tijit. Ai u zotua të ndërtonte një shoqëri të lirë nga të gjitha veset e kapitalizmit: të lirë nga droga, prostitucioni, krimi, pornografia, abuzuesit seksualë, homoseksualët, bixhozi i paligjshëm, abortet, etj. Pikturat nudo konsideroheshin imorale, madje edhe puthjet konsideroheshin gjeste seksuale për makinën e propagandës, kështu që ato u përjashtuan edhe nga filmat e paktë të huaj që arrinin tek audienca shqiptare. Në sipërfaqe, kjo ishte një shoqëri e qetë ku nuk ndodhte asgjë. Asnjë krim nuk raportohej kurrë. Asnjë devijim seksual nuk ndodhte kurrë. Nuk ekzistonin homoseksualë. Asnjë abort. Prostitutat nuk u shfaqën kurrë në lajme. Askush nuk e dinte se çfarë ishin drogat – propaganda e bëri Coca Cola-n të njihej si një drogë e keqe kapitaliste. Çdo qytetar dukej se bënte një jetë “të pastër”: mbaroje shkollën, shkoje në ushtri, martoheshe, gjeje një punë, bëje fëmijë, nuk ndërroje kurrë qytet pasi kishe gjetur një punë, derisa të vdisje. Megjithatë, nën tokë, gjithçka ndodhte. Përmes historive të rindërtuara, dëshmive të vërteta dhe dokumenteve të arkivuara, pjesa më e madhe e kësaj copëze të fshehur të Shqipërisë Socialiste del në dritë. Njerëz të zakonshëm, oficerë të policisë sekrete dhe aparatit të partisë sjellin në jetë sekrete të varrosura shumë kohë më parë, të cilat nuk u bënë kurrë publike ose nuk u pranuan se ekzistonin.

Në kinematografi, teknika shot/reverse shot ndërton iluzionin e dialogut. Një personazh vështron. Tjetri përgjigjet. Vështrimet e tyre nuk takohen, por është ky çast i prerë që i ndërmjetëson. Pikërisht në këtë hapësirë të padukshme, kuptimi merr formë. Kjo ekspozitë paraqet një bisedë të tillë, jo në trillim, por në materialin e brishtë të kujtesës historike. Shkrepje vizuale që komunikojnë me shkrepje vizuale. Përsëri, e përsëri. Në vitet 1990 dhe 1991, fotografi britanik Barry Lewis hyri në Shqipëri gjatë një prej periudhave më komplekse dhe më të errëta të tranzicionit politik në Evropë. Muri i Berlinit kishte rënë, por Shqipëria mbeti e ngrirë në kohë – fortesa e fundit e izolimit stalinist, e izoluar për dekada edhe nga vendet komuniste të Lindjes, përveç një periudhe të shkurtër të trashëgimisë kineze. Shqipëria ishte e rezervuar ndaj të huajve, alergjike ndaj fotografisë, përveç propagandës dhe kokëfortë ndaj ndryshimit. I maskuar si arkeolog, Lewis kaloi vendin me kamerën e tij gjysmë të fshehur. Fotografitë e tij, të botuara si ‘Shqipëria në Izolim’ dhe ‘Shqipëria në Tranzicion’, nuk janë thjesht dokumentime. Ato janë dëshmi vizuale të një vendi të copëzuar. Më shumë se tridhjetë vjet më vonë, Lewis kthehet, jo vetëm personalisht, por edhe nëpërmjet imazheve, e kjo ekspozitë shndërrohet në një hapësirë ku shikimi i tij takon vështrimet e individëve që e trashëguan atë çast. Nëse puna e Lewis është shkrepja fillestare, kjo ekspozitë ndërton shkrepjen e kundërt përmes pikëpamjeve të fotografëve dhe regjisorëve bashkëkohorë shqiptarë. Imazhet e tyre nuk lindin nga jashtë, por nga brenda. Këto nuk janë përgjigje të drejtpërdrejta, por janë manifeste vizuale, të rrënjosura në kujtesën personale, thyerjen shoqërore dhe reflektimin etik. Rënia e komunizmit në Shqipëri nuk ishte një fund i qartë për vetë faktin se rruga drejt demokracisë ka qenë e ngadaltë, e brishtë dhe e papërfunduar. Fotografitë e Lewis kapin copëzimet e para duke na kujtuar se detyra e artistit në ditët e sotme është të fotografojë atë që ende mbetet e paplotë. Kjo ekspozitë nuk është thjeshtë qasje historike, por një dëshmi ende në zhvillim e sipër duke vërtetuar se puna e Lewis ka vlerë të jashtëzakonshme antropologjike. Ai fotografon jo për të ekspozuar, por për të vëzhguar, për të zbuluar dinjitetin, ritualin dhe qëndrueshmërinë. Kjo ekspozitë e riaktivizon atë vështrim jo për të konservuar të kaluarën, por për të shtruar pyetjen: Çfarë mbetet? “Shot / Reverse Shot” krijon gjithashtu një hapësirë për brezat e rinj, ata të lindur pas diktaturës, të huajt pa njohuri për të kaluarën e Shqipërisë, artistët që mësojnë jo vetëm si të tregojnë, por edhe pse kjo. Kjo ekspozitë na kujton se fotografia nuk është vetëm dokumentim, por një forcë që mund të ndërtojë kujtesë, të zgjojë empati dhe të shkaktojë ndryshim. Në epokën e tepricës së imazhit, kjo ekspozitë na thërret të kthehemi te vështrimi etik, i ngadaltë, i vetëdijshëm, relacional. Nuk është një kornizë e mbyllur, por një lak i hapur kujtese, dëshmie dhe reagimi.

Një bisedë që ende nuk ka përfunduar të rrëfejë!